9. รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทวณฺณนา

[587] ‘‘ชาตรูปรชตปริวตฺตน’’นฺติ อุกฺกฏฺฐปริจฺเฉเทน วุตฺตํ, ตถา ‘‘รูปิยํ นาม สตฺถุวณฺโณ กหาปโณ’’ติอาทิ ปาฬิวจนญฺจฯ ‘‘อรูปิเย รูปิยสญฺญี รูปิยํ เจตาเปตี’’ติอาทิ ติกวจนโต, ‘‘ทุกฺกฏวตฺถุนา ปน นิสฺสคฺคิยวตฺถุํ เจตาเปนฺตสฺส…เป.… นิสฺสคฺคิยํ ปาจิตฺติยํ ครุกสฺส เจตาปิตตฺตา’’ติ อฏฺฐกถาวจนโต จ ปน อนุกฺกฏฺฐปริจฺเฉโทเปตฺถ ลพฺภตีติ สิทฺธํฯ สตฺถุวณฺโณ จ กหาปโณ จ ตโต เย จญฺเญ โวหารํ คจฺฉนฺตีติ เอวเมตฺถ สมุจฺจโย เวทิตพฺโพฯ อิมสฺมิํ ปน สิกฺขาปเท ‘‘นานปฺปการกํ นาม กตมฺปิ อกตมฺปิ กตากตมฺปี’’ติ เอตฺถ วิภตฺตานํ ติณฺณํ รูปิยารูปิยานญฺจ ทฺวินฺนํ วเสน ปญฺจ ติกา วุตฺตา, อฏฺฐกถาจริเยหิ ตทนุโลมโต เอโก ติโก ทสฺสิโตติ สพฺเพ ฉ โหนฺติฯ

เอตฺถาห – อญฺญสฺมิํ สิกฺขาปเท เอกสฺมิํ ติกจฺเฉเท ทสฺสิเต สติปิ สมฺภเว อิตเร น ทสฺสียนฺติ , อิเธว กสฺมา ทสฺสิโตติ? ‘‘นานปฺปการก’’นฺติ มาติกายํ วุตฺตตฺตา อิเธว นานปฺปการภาวทสฺสนตฺถนฺติฯ น กยวิกฺกยสิกฺขาปเทปิ วตฺตพฺพปฺปสงฺคโตติ เจ? น, อิธ ทสฺสิตนยตฺตาฯ อถ จ รูปิยสฺส วิภงฺเค ‘‘เย โวหารํ คจฺฉนฺตี’’ติ อนฺเต วุตฺตตฺตา สตฺถุวณฺณาทโย วฬญฺชนุปคา เอวาติ สิทฺธํฯ ตโต อวฬญฺชนุปเคหิ ชาตรูปรชเตหิ โวหาเรน น นิสฺสคฺคิยนฺติ อาปชฺชติ, ตสฺมา ตํ อาปชฺชนตฺถนฺติ ทสฺเสนฺเตน ‘‘กเตน กตํ เจตาเปตี’’ติอาทโย ติกา วุตฺตาติ, เอวํ สนฺเต รูปิยวิภงฺเค ‘‘เย จ โวหารํ คจฺฉนฺตี’’ติ น วตฺตพฺพํ, ตสฺมิํ ปเท อวุตฺเต อวฬญฺชนุปคาปิ สงฺคหํ คตาว โหนฺตีติ กตาทีหิ ติกตฺตยสฺส วตฺตพฺพปโยชนํ น ภวิสฺสตีติ เจ? น, กปฺปิยภณฺเฑน กปฺปิยภณฺฑปอวตฺตนสฺสาปิ รูปิยสํโวหารภาวปฺปสงฺคโตฯ ‘‘เย โวหารํ คจฺฉนฺตี’’ติ วจเนนปิ กมุก กถล กํสภาชน สาฏกาทิปริวตฺตนสฺสปิ รูปิยสํโวหารภาวปฺปสงฺโค เอวาติ เจ? น, กตาทิวจเนน ชาตรูปาทิอกปฺปิยวตฺถูนญฺเญว อธิปฺเปตภาวทีปนโต, ตสฺมา อุภเยนปิ ยเทตํ กตากตาทิเภทํ ปากติกรูปิยํ ยญฺจ กหาปณมาสกสงฺเขปํ, ยญฺจ กหาปณาทิโวหารูปคํ, อุภยมฺเปตํ อิธ จ อนนฺตราตีตสิกฺขาปเท จ รูปิยํ นามาติ อธิปฺเปตตฺถสิทฺธิ โหติ, น ตณฺฑุลาทีนิ, ตตฺถ กตาทิโวหาราสมฺภวโตฯ เอตฺตาวตา กตาทิติกตฺตยปฺปโยชนํ วุตฺตํฯ

อิทานิ เสสตฺติกานิ วุจฺจติ – เอตฺถ หิ ยถาวุตฺตปฺปเภทํ นิสฺสคฺคิยวตฺถุ รูปิยํ นาม, เสสํ ทุกฺกฏวตฺถุปิ กปฺปิยวตฺถุปิ น รูปิยนฺติ อรูปิยํ นาม โหตีติ กตฺวา ‘‘อรูปิเย อรูปิยสญฺญี ปญฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํ อนาปตฺตี’’ติ อิทํ น เอกํสิกํ อาปชฺชติ ทุกฺกฏวตฺถุมฺหิ ทุกฺกฏาปชฺชนโตฯ อิธ วจนปฺปมาณโต นิสฺสคฺคิยวตฺถุโต อญฺญํ อนฺตมโส มุตฺตาทิปิ อรูปิยเมว นามฯ ตตฺถ ปญฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํ อนาปตฺตีติ เจ? น, ราชสิกฺขาปทวิโรธโตฯ ตตฺถ หิ ‘‘มุตฺตา วา มณิ วา’’ติ วุตฺตํ, ตสฺมา มุตฺตาทิ อกปฺปิยํ ทุกฺกฏวตฺถูติ จ สิทฺธํ นิสฺสคฺคิยวตฺถูสุ อภาวาฯ เอวํ สนฺเต ‘‘อรูปิเย อรูปิยสญฺญี ปญฺจนฺนํ สหธมฺมิกานํ อนาปตฺตี’’ติ สุทฺธกปฺปิยภณฺฑํ สนฺธาย วุตฺตํ, น สพฺพํ อรูปิยํฯ ตโต อญฺญตฺถ ปน ‘‘อรูปิเย รูปิยสญฺญี’’ติอาทิติกทุกฺกเฏ จ อฏฺฐกถายํ ทสฺสิตติเก จ สพฺพํ อรูปิยํ นามาติ เวทิตพฺพํ, ตสฺมา อรูปิยภาวทีปนตฺถํ ทุติโย ติโก วุตฺโตฯ ตทตฺถเมว อฏฺฐกถายํ ทสฺสิโต เอโก ติโกฯ กสฺมา น ปาฬิยํ โส วุตฺโตติ เจ? ตตฺถ เจตาปิตอรูปิเย รูปิยฉฑฺฑนกสมฺมุติกิจฺจาภาวโตฯ ตสฺมิญฺหิ ติเก วุตฺเต กปฺปิยวตฺถุโนปิ อรูปิยฉฑฺฑนกสมฺมุติ ทาตพฺพาติ อาปชฺชติ, ตสฺส วเสน รูปิยฉฑฺฑนกสมฺมุติ เอว น วตฺตพฺพาติ? น, รูปิยสฺสปิ สมฺมุติกิจฺจาภาวปฺปสงฺคโต, ตสฺมา รูปิเย รูปิยสญฺญี กปฺปิยวตฺถุํ เจตาเปติ ปตฺตจตุกฺเก ตติยปตฺตํ วิย, ตํ สงฺฆาทีนํ นิสฺสชฺชิตพฺพํ, นิสฺสฏฺฐํ ปน อญฺเญสํ กปฺปติ ตติยปตฺโต วิยฯ อถ สมฺปฏิจฺฉิตรูปิเยน เจตาปิตํ โหติ ทุติยปตฺโต วิย, ตํ วินาปิ สมฺมุติยา โย โกจิ ภิกฺขุ ฉฑฺเฑติ, วฏฺฏติฯ ตโต ปรํ ‘‘สเจ ตตฺถ อาคจฺฉติ อารามิโก วา’’ติอาทินา วุตฺตนเยเนว ปฏิปชฺชิตพฺพํฯ ตตฺถ ‘‘รูปิเย’’ติ วา ‘‘อรูปิเย’’ติ วา สพฺพตฺถ ภุมฺมปฺปตฺเต อตฺตโน สนฺตกํ, อุปโยคปฺปตฺเต ปรสนฺตกนฺติ เวทิตพฺพํฯ เอตฺถาห – อุปติสฺสตฺเถโร ปุริมสิกฺขาปเทน รูปิยปฏิคฺคหณํ วาริตํ, อิมินา สุทฺธาคเมน กปฺปิยการกสฺส หตฺเถ กปฺปิยํ นิสฺสาย ฐิเตน สํโวหาโร วาริโตติฯ

[589] นิสฺสคฺคิยวตฺถุนา นิสฺสคฺคิยวตฺถุํ…เป.… อปราปรปริวตฺตเน อิมินาติ เอตฺถ เอกสฺมิํ เอว วตฺถุสฺมิํ ทฺวินฺนํ สิกฺขาปทานํ วเสน เอกโต อาปตฺติ วุตฺตา, ตํ ปน ปจฺฉิมสฺส วเสน นิสฺสชฺชิตพฺพํฯ เอเตน นิสฺสคฺคิยํ อาปนฺนมฺปิ อาปชฺชตีติ เอเกฯ ปรสฺส รูปิยคฺคหณํ ปริวตฺตนนฺติ รูปิเย อคฺคหิเต ตสฺส อภาวโต อิมินาว อาปตฺติ, น ปุริเมน โอมสวาโท วิยฯ

มุสาวาเทน มุสา วทนฺตสฺสาปิ หิ โอมสวาเทเนว อาปตฺติฯ นิสฺสคฺคิยวตฺถุนา ทุกฺกฏ…เป.… เอเสว นโยติ เอตสฺส ยุตฺติํ ทสฺเสนฺโต ‘‘โย หิ อย’’นฺติ อาหฯ

วฑฺฒิํ ปโยเชนฺตสฺสาติ เอตฺถ อิทํ คเหตฺวา สติ มาเส, สติ สํวจฺฉเร ‘‘เอตฺตกํ เทหี’’ติ เจ วทติฯ รูปิยสํโวหาโร โหติฯ วินา กปฺปิยการเกน ‘‘เอตฺตกา วุฑฺฒิ โหตุ, เอตฺตกํ คณฺหา’’ติ วทโต ทุกฺกฏํ กยวิกฺกยลกฺขณาภาวโตฯ ‘‘มูเล มูลสามิกาน’’นฺติอาทิ กปฺปิยกรณูปายทสฺสนตฺถํ วุตฺตํ, น เกวลํ นิสฺสฏฺฐํ อปริโภคํ โหติ, ปุน เอวํ กเต ปริภุญฺชิตุํ วฏฺฏติฯ ตสฺสปิ ปริโภเค มูลสฺส กปฺปิยกรณูปาโย เจ น โหติ, กปฺปิยํ อาจิกฺขิตพฺพนฺติ ยถา ปาฬิยา เจตฺถ กปฺปิยกรณูปาโย, โส จ ตติยปตฺเตปิ, ‘‘ยถา จ อตฺตโน อตฺถาย คหิเต เอวรูปุปาโย, ตถา สงฺฆาทิอตฺถาย คหิเตปิ เอโส วา’’ติ วุตฺตํฯ อิเม กิร ปฐมทุติยปตฺเต ยาว คหฏฺเฐน ปริวตฺเตติ, ตาว น กปฺปิยกรณูปาโย, อเนกปุริสยุคมฺปิ ‘‘อกปฺปิยา เอวา’’ติ อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ อนุคณฺฐิปเท ปน ‘‘สงฺฆสนฺตกํ กปฺปิยภณฺฑํ วิกฺกิณิตฺวา อาคตกหาปณานิปิ ปฏิคฺคหณํ โมเจตฺวาว สมฺปฏิจฺฉิตพฺพานิ, ตสฺมา กปฺปิยการโก เจ อิมานิ ตานิ กหาปณานีติ วทติ, น วฏฺฏติเยว, ปฏิกฺขิปิตพฺพํ, น วิจาเรตพฺพํ, วิจาเรติ เจ? สพฺเพสํ น กปฺปติฯ ปฏิคฺคหณํ โมเจตฺวา สมฺปฏิจฺฉิตานิ เจ วิจาเรติ, ตสฺเสว น วฏฺฏตี’’ติ อภิกฺขณํ วุตฺตํฯ

รูปิยสํโวหารสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. กยวิกฺกยสิกฺขาปทวณฺณนา

[593] ปฏปิโลติกานนฺติ ปฏปิโลติเกหิฯ ‘‘อชฺฌาจรติ, อาปตฺติ ทุกฺกฏสฺสา’’ติ อิทํ ปุริมสิกฺขาปเทปิ เวทิตพฺพํฯ ‘‘กยิตญฺจ โหติ วิกฺกยิตญฺจา’’ติ เอเตสํ ปทานํ วิปรีตโต ‘‘อตฺตโน ภณฺฑ’’นฺติอาทิ วุตฺตํฯ กสฺมา? ‘‘อิมินา อิม’’นฺติ วจนานุรูปโตฯ สทฺธาเทยฺยวินิปาตนํ ปเนตฺถ อฏฺฐานปทานํ วเสน เวทิตพฺพํฯ

กยวิกฺกยสิกฺขาปทวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

นิฏฺฐิโต โกสิยวคฺโค ทุติโยฯ

3. ปตฺตวคฺโค